3) PROTEİNLER

✔ Canlıların yapısında en fazla bulunan organik moleküldür.

✔ Yapısında C, H, O ve N bulunur. Bazılarında S ve P’da bulunabilir.

✔ Yapıcı – onarıcıdırlar. Zorunlu durumlarda enerji verici olarak da kullanılırlar.

✔ Enzim ve hormon yapısını oluşturduklarından düzenleyicidirler.

✔ İnsan vücudunda depo edilemezler. Fazlası yağa dönüştürülerek depolanır.

✔ Monomerleri aminoasittir. Aminoasitler hücre zarından geçebilir.

✔ Genetik madde üzerindeki şifreye göre dehidrasyon sentezi ile ribozomda üretilirler.

​

Amino Asit

✔ Aminoasitler proteinlerin temel yapı birimleridir.

✔ Yapısında karbon atomuna bağlı üç grup bulunur. Bunlar;
- amino grup (NH2),
- karboksil grup (COOH) ve
- radikal gruptur (R).

✔ Ortamda birikmesi asitliği artırıp pH’ın düşmesine neden olur.

✔ Yapısında bulunan amino grup nedeni ile bazik, karboksil grup nedeni ile asit özellik gösterirler.

Bu nedenle amfoter özelikte maddelerdir.

​

✔ Doğada 20 çeşit amino asit vardır. Aminoasitlerin birbirinden farklı olmasının nedeni radikal grup yerine bağlanan molekül çeşididir.

 

✔ Doğada bulunan 20 çeşit aminoasitten 8 tanesi hayvanlar tarafından üretilemez ve dışarıdan hazır alınması gerekir. Tamamı ise bitkiler tarafından üretilebilir. Dışarıdan hazır alınması gereken bu aminoasitlere temel (esansiyel) aminoasit denir.

​

Peptitleşme

✔ Aminoasitler birbirine bağlanarak protein yapısını oluşturur. 

İki amino asit birbirine bağlanırken birinin amino grubu ile diğerinin karboksil grubu arasında peptit bağı kurulur. Bu bağın kurulması sırasında da bir molekül su açığa çıkar. Bu olaya peptitleşme denir.

✔ İki amino asit birleşirse: Dipeptit
✔ üç amino asit birleşirse: Tripeptit
✔ çok sayıda amino asit birleşirse: Polipeptit oluşur.

​

✔ Üretilen polipeptitler işlevsizdir. Polipeptitlerin bu haline primer yapı denir.

✔ Proteinin görev yapabilir hale gelmesi için polipeptit üzerinde küçük değişiklikler yapılarak polipeptide üç boyutlu bir hal kazandırılır ve aktif hale getirilmiş olur.

 

                    Primer --> Sekonder --> Tersiyer --> Kuaterner

 

✔ Polipeptitlerin yapısına hangi aminoasit çeşidinin hangi sırayla geleceği DNA tarafından belirlenir. Yakın akraba olan canlılarda DNA benzer olacağından proteinlerde benzer olacaktır.

Proteinlerin birbirinden farklı olma sebepleri

  - Aminoasit sayısının farklı olması

  - Aminoasit sıralamasının farklı olması
  - Aminoasit çeşitlerinin farklı olması
  - Üretiminde görev alacak genetik madde bölgesinin (gen) farklı olmasıdır.

​

✔ Proteinler yüksek ısı, yüksek basınç, pH değişikliği gibi etkenler karşısında dayanıksızdır ve yapıları bozulur. Bu olaya denatürasyon denir. Denatürasyona uğramış bir protein eski haline dönemez.

 

NOT: Eğer çevresel etkiler çok fazla değilse, bazı proteinlerin uğradığı denatürasyon geri dönüşümlü olabilir. Buna renatürasyon adı verilir. Ancak, hayati öneme sahip çok sayıda proteinin denatürasyonu kalıcıdır.

​

Proteinlerin Canlılar için Önemi

✔ Enzim ve hormonların yapısına katılır.

✔ Bağışıklığın sağlanmasında görev alır. (antikor)

✔ Doku onarımında kullanılır.

✔ Solunum gazlarının taşınmasında görev alır ve kana kırmızı renk verir. (hemoglobin)

✔ Kanın pıhtılaşmasında görev alır. (trombojen ve fibrinojen)

✔ Kanın ozmotik basıcını ve dokular ile kan arasındaki madde alışverişini düzenler. (albümin ve globülin)

✔ Kas kasılmasında görev alır. (aktin ve miyozin)

✔ Kas yapısında oksijen depolar ve kasa kırmızı renk verir. (miyoglobin)

​

4) VİTAMİNLER

✔ Vücut metabolizması için gerekli olan ancak insan vücudunda üretilemeyen organik maddelerdir.

✔ Dışarıdan hazır olarak alınır ya da öncül maddelerden dönüştürülürler. (esansiyel)

✔ Hidroliz edilemezler. Monomerleri yoktur. Hücre zarından doğrudan geçebilirler.

✔ Yüksek ısı, sıcaklık, metal ve hava ile temas durumlarında yapıları bozulur.

✔ Düzenleyicidirler.

✔ Enzimlerin yapısına katılarak koenzim olarak görev görürler.

✔ Suda ya da yağda çözünme durumlarına göre ikiye ayrılırlar.

​

SUDA ÇÖZÜNEN VİTAMİNLER:

✔ B ve C vitaminleridir.
✔ Suda çözünürler. Bu nedenle fazlası depolanamaz ve idrarla dışarı atılır.
✔ Eksiklikleri hemen ortaya çıkar.

 

YAĞDA ÇÖZÜNEN VİTAMİNLER:

✔ A, D, E ve K vitaminleridir.
✔ Yağda çözünürler. Fazlası karaciğerde ve yağ dokuda depo edilir.
✔ Eksiklikleri geç ortaya çıkar.

​

A Vitamini: Yağda çözünen vitamindir. Bitkilerden  provitamin A olarak alınır; karaciğer ve incebağırsak hücrelerinde A vitamini haline dönüştürülür. Eksikliğinde gece körlüğü (tavuk karası) hastalığı görülür.

 

B Vitamini: Besinlerden enerji elde edilmesinde görev alan suda çözünen vitaminlerdir. Çeşitleri vardır. Eksikliğinde beriberi hastalığı, sinir sistemi bozuklukları, kansızlık, saç dökülmesi gibi rahatsızlıklar görülür. İnsan bağırsağında yaşayan mutualist bakteriler tarafından üretilebilir.

 

C Vitamini: Enzimlerin çalışmasına yardım eden suda çözünen bir vitamindir. Eksikliğinde yaraların geç iyileşmesi, metabolizma bozukluğu ve skorbüt hastalığı gibi bozukluklar görülür.

 

D Vitamini: Provitamin D olarak alınan ve deri hücrelerinde ultroviyole ışınların etkisi ile sentezlenen yağda çözünen vitamindir. Eksikliğinde çocuklarda raşitizm hastalığı, yetişkinlerde osteomalazi hastalığı görülür.

​

E Vitamini: Isıya karşı dayanıklı olan yağda çözünen vitamindir. Eksikliğinde üreme bozuklukları, karaciğerde bozukluk görülür.

 

K Vitamini: İnsanda bağırsakta yaşayan mutualist bakteriler tarafından üretilebilen yağda çözünen vitamindir. Eksikliğinde kanın pıhtılaşmasında gecikme ya da pıhtılaşmama görülür.

​

NOT: A ve D vitaminleri, provitamin halinde alınır.

 

NOT: B ve K vitaminleri, insanda mutualist yaşayan bakteriler tarafından üretilebilir.